Khởi đầu từ những bước chân tiên phong
Cuối thập niên 1980, trong khi thế giới đã có phong trào Paralympic sôi động, thì tại Việt Nam, thể thao người khuyết tật gần như chưa được quan tâm và tổ chức một cách bài bản. Bước ngoặt đến vào năm 1988, khi đoàn cán bộ Hà Nội sang Nhật Bản tìm hiểu mô hình phát triển thể thao người khuyết tật. Ngay sau khi trở về, đoàn đã khai sinh Câu lạc bộ Khúc Hạo (Hà Nội) - tổ chức đầu tiên dành cho người khuyết tật tập luyện thể thao. Tiếp đó, các mô hình ở TP. Hồ Chí Minh (Trung tâm Văn hóa - Thể thao Tân Bình) và Quảng Trị lần lượt ra đời, khởi đầu một phong trào còn non trẻ nhưng đầy khát vọng.
Chỉ 1 năm sau khi khởi động phong trào, năm 1989, Việt Nam ngay lập tức ghi danh trên bảng thành tích của thế giới tại FESPIC Games (Kobe - Nhật Bản). Đó là tấm huy chương bạc môn Bắn súng hơi của vận động viên Mai Ngọc Thành. Mặc dù, mục tiêu ban đầu của Việt Nam khi đến với đấu trường đó chỉ là mang tính cọ xát và học hỏi, song, chúng ta đã có được tấm huy chương đầu tiên trong lịch sử Thể thao Người khuyết tật nước nhà, từ đó phát triển cả một phong trào trên toàn quốc.
Ngày 11/9/1995, Hiệp hội Thể thao Người khuyết tật Việt Nam chính thức được thành lập theo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ. Đây là nền tảng pháp lý vững chắc, mở ra một hành trình mới, giúp phong trào phát triển bài bản, được xã hội công nhận và ủng hộ.
Lan tỏa và hội nhập khu vực
Từ năm 1995 đến 2007, phong trào thể thao người khuyết tật đã không còn bó hẹp ở vài điểm sáng ban đầu. Chỉ trong hơn 1 thập kỷ, từ Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Quảng Trị, phong trào đã lan rộng ra 45/63 tỉnh, thành phố. Hàng trăm câu lạc bộ được thành lập, thu hút trên 35.000 người tham gia tập luyện thường xuyên, tạo nên một mạng lưới rộng khắp - nơi người khuyết tật tìm thấy niềm vui, sự sẻ chia và cơ hội để khẳng định mình.
Những Hội thi Văn nghệ - Thể thao toàn quốc lần lượt ra đời, được tổ chức định kỳ 4 năm/lần. Không chỉ là sân chơi thi đấu, các kỳ Hội thi đã trở thành ngày hội lớn, nơi những con người giàu nghị lực gặp gỡ, cổ vũ và truyền cảm hứng cho nhau.
Dấu ấn nổi bật nhất trong giai đoạn này chính là ASEAN Para Games 2003 tại Hà Nội - lần đầu tiên Việt Nam đăng cai một kỳ Đại hội thể thao dành cho người khuyết tật khu vực. Đoàn Việt Nam đã gây bất ngờ lớn khi xếp hạng nhì toàn đoàn, để lại ấn tượng sâu đậm về một đất nước giàu khát vọng vươn lên. Thành công ấy không chỉ là kết quả thể thao, mà còn là minh chứng cho năng lực tổ chức và khẳng định vị thế của Việt Nam trong cộng đồng các quốc gia Đông Nam Á.
Và năm 2005, những nỗ lực ấy đã được Nhà nước ghi nhận và trao tặng Huân chương Lao động hạng Ba - phần thưởng xứng đáng, đồng thời là lời khẳng định: Thể thao Người khuyết tật không còn đứng bên lề, mà đã trở thành một phần quan trọng trong sự phát triển chung của thể thao nước nhà.
Vươn ra châu lục và thế giới
Bước sang giai đoạn 2008-2015, Thể thao Người khuyết tật Việt Nam bắt đầu mở rộng cánh cửa ra ngoài biên giới. Nếu như những năm đầu chỉ tập trung vào phong trào trong nước, thì nay, các vận động viên đã xuất hiện thường xuyên hơn trên các đấu trường quốc tế.
Tại ASIAN Para Games 2010 diễn ra ở Quảng Châu (Trung Quốc), đoàn Việt Nam lần đầu góp mặt và xuất sắc xếp hạng 12. Bốn năm sau, tại Incheon (Hàn Quốc), thứ hạng được cải thiện đáng kể khi Việt Nam hạng 10/45 quốc gia và vùng lãnh thổ. Đây không chỉ là bước tiến về thành tích, mà còn cho thấy, Việt Nam đã bắt đầu khẳng định vị trí vững chắc trên bản đồ Thể thao Người khuyết tật châu Á.
Ở sân chơi lớn nhất là Thế vận hội, hành trình hội nhập cũng ngày một rõ nét. Nếu như tại Paralympic Sydney (Úc) năm 2000, Việt Nam mới chỉ có 2 vận động viên góp mặt, thì đến kỳ Đại hội diễn ra tại London (Anh) năm 2012, con số này đã tăng lên 11 vận động viên tranh tài ở 3 môn thể thao. Mỗi kỳ Paralympic, số lượng vận động viên và môn thi đấu lại nhiều thêm, thể hiện sự trưởng thành mạnh mẽ của phong trào.
Những chiến công tiêu biểu
Từ năm 2016 đến 2024, Thể thao Người khuyết tật Việt Nam bước vào giai đoạn thăng hoa với hàng loạt chiến công rực rỡ.
Paralympic Rio 2016 được coi là cột mốc lịch sử khi vận động viên cử tạ Lê Văn Công giành tấm huy chương vàng đầu tiên của Việt Nam tại Paralympic Rio 2016, đi vào lịch sử thể thao nước nhà. Cùng với đó là 1 huy chương bạc và 2 huy chương đồng - thành tích cao nhất từ trước tới nay.
Tiếp nối thành công, đoàn Việt Nam tỏa sáng tại ASIAN Para Games 2018 (Indonesia) với 8 huy chương vàng và 3 kỷ lục châu Á. Đến kỳ ASEAN Para Games 2023, phong trào bùng nổ với 66 huy chương vàng, 59 huy chương bạc và 78 huy chương đồng, khẳng định vị thế dẫn đầu khu vực. Trong khi đó, ở đấu trường Paralympic, vận động viên Lê Văn Công tiếp tục ghi dấu với 1 huy chương bạc tại Tokyo (Nhật Bản) năm 2020 và 1 huy chương đồng tại Paris (Pháp) năm 2024.
Mỗi tấm huy chương không chỉ là kết quả của nỗ lực tập luyện, mà còn là niềm tự hào dân tộc, là lời khẳng định rằng: nghị lực và ý chí có thể phá vỡ mọi giới hạn.
Biểu tượng nghị lực - những gương mặt tiêu biểu
30 năm qua, Thể thao Người khuyết tật Việt Nam đã sản sinh ra nhiều vận động viên trở thành biểu tượng. Trong đó, Lê Văn Công là cái tên tiêu biểu nhất. Từ tuổi thơ gắn liền với đôi nạng gỗ đến khoảnh khắc bước lên bục cao nhất Paralympic Rio 2016, anh đã trở thành nguồn cảm hứng cho hàng triệu người.
Trên “đường đua xanh”, vận động viên Võ Thanh Tùng được mệnh danh là “kình ngư vàng” của Việt Nam, khi liên tục giành huy chương vàng ở ASEAN Para Games và Asian Para Games. Cùng với đó, những cái tên như Trịnh Thị Bích Như, Nguyễn Thành Trung đã mang về hàng loạt kỷ lục và tấm huy chương quý giá.
Bên cạnh đó, chúng ta có các nữ lực sĩ quả cảm như Châu Hoàng Tuyết Loan, Đặng Thị Linh Phượng, hay những gương mặt xuất sắc của môn Điền kinh như Nguyễn Thị Hải, Cao Ngọc Hùng. Họ không chỉ thi đấu bằng sức mạnh thể chất, mà còn truyền đi thông điệp về nghị lực sống phi thường.
Hợp tác quốc tế - Cánh cửa hội nhập mở ra
Ba thập kỷ qua, cùng với việc xây dựng phong trào trong nước, Thể thao người khuyết tật Việt Nam đặc biệt chú trọng đến hợp tác quốc tế. Đây vừa là cơ hội học hỏi, vừa là nền tảng để khẳng định vị thế trong phong trào Paralympic toàn cầu.
Ngay từ những ngày đầu, Việt Nam đã tích cực tham gia vào các tổ chức lớn như Ủy ban Paralympic Quốc tế (IPC), Ủy ban Paralympic châu Á (APC), Liên đoàn Thể thao Người khuyết tật Đông Nam Á (APSF). Sự hiện diện tại các tổ chức này không chỉ giúp Việt Nam cập nhật hệ thống luật lệ, chuyên môn, mà còn mở rộng quan hệ ngoại giao nhân dân thông qua thể thao.
Trong những năm gần đây, hợp tác quốc tế ngày càng đi vào chiều sâu. Nhiều thỏa thuận hợp tác song phương và đa phương đã được ký kết, với các đối tác như: DHF, Herbalife, VTV Corp, Seoul (Hàn Quốc), Thái Lan, Mỹ, Nhật Bản… Các chương trình hợp tác bao gồm: hỗ trợ dinh dưỡng, nâng cao thể lực, huấn luyện chuyên môn, phân loại thương tật, đào tạo trọng tài, tổ chức thi đấu.
Không chỉ dừng lại ở trao đổi chuyên môn, hợp tác quốc tế còn góp phần xã hội hóa nguồn lực, tạo điều kiện để các vận động viên người khuyết tật có thêm điều kiện tập luyện, thi đấu ở môi trường hiện đại. Đây là bước đi chiến lược để rút ngắn khoảng cách thành tích với các cường quốc Paralympic.
Thách thức ở phía trước
Bên cạnh những thành công, Thể thao Người khuyết tật Việt Nam vẫn còn không ít thách thức. Ở nhiều địa phương, phong trào chưa được quan tâm đúng mức; cơ sở vật chất, chế độ dinh dưỡng, chính sách đãi ngộ còn hạn chế. Việc đào tạo nghề và tạo công ăn việc làm cho vận động viên sau khi giải nghệ cũng là khoảng trống chưa được lấp đầy.
Bên cạnh đó, nguồn vận động viên trẻ kế cận đang thiếu hụt, trong khi đội ngũ huấn luyện viên, trọng tài và chuyên gia phân loại thương tật chưa đủ cả về số lượng lẫn chất lượng. Những hạn chế này đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ, lâu dài của Nhà nước, các tổ chức xã hội và cả cộng đồng.
Tầm nhìn đến 2030 - Hướng tới một Việt Nam hòa nhập
Để khắc phục những khó khăn và vươn tới tầm cao mới, Ủy ban Paralympic Việt Nam đã đề ra mục tiêu rõ ràng đến năm 2030: Phát triển ít nhất 16 môn thể thao, thu hút khoảng 40.000 người khuyết tật tham gia tập luyện mỗi năm; mở rộng câu lạc bộ tại hầu hết các tỉnh, thành; hướng đến 1 triệu người khuyết tật tham gia thể thao trên cả nước.
Về thành tích đỉnh cao, mục tiêu trọng tâm là duy trì đội ngũ từ 55-60 vận động viên xuất sắc, bổ sung 10-15 vận động viên trẻ mỗi năm, đồng thời phấn đấu giành huy chương tại Paralympic Los Angeles (Mỹ) 2028.Đây không chỉ là kế hoạch thể thao, mà còn là chiến lược nhân văn, hướng tới xây dựng một xã hội hòa nhập, nơi mọi công dân - không phân biệt hoàn cảnh - đều có cơ hội để khẳng định bản thân.
Ba thập kỷ - Dấu mốc để tiếp tục khát vọng
Kỷ niệm 30 năm thành lập Ủy ban Paralympic Việt Nam (1995-2025) là thời khắc đặc biệt để cùng nhìn lại chặng đường đã qua với niềm tự hào và tiếp thêm sức mạnh cho hành trình phía trước.
Từ một phong trào nhỏ lẻ đến nay Thể thao Người khuyết tật Việt Nam đã có tổ chức đại diện chính danh, quy tụ, gắn bó mật thiết với hàng chục nghìn vận động viên, huấn luyện viên và cộng đồng khuyết tật trên cả nước. Ba mươi năm, đó là hành trình của ý chí, nghị lực và khát vọng không ngừng vươn lên.
Từ dấu mốc hôm nay, Thể thao Người khuyết tật Việt Nam sẽ tiếp tục vươn cao, vươn xa, hội nhập quốc tế và lan tỏa những giá trị nhân văn sâu sắc - vì một xã hội hòa nhập, nhân ái và không rào cản.
